Ο ναός του Αγίου Δημητρίου βρίσκεται στο κέντρο σχεδόν της παλιάς πόλης της Θεσσαλονίκης -βορειοανατολικά της Αρχαίας Αγοράς- σε επαφή με τη σημερινή οδό Αγίου Δημητρίου, που ακολουθεί τη χάραξη αρχαίας οδού της πόλης.

    Είναι κτισμένος σε σχήμα πεντάκλιτης βασιλικής, του λεγόμενου "Ελληνιστικού" τύπου, αλλά με πολλά ιδιαίτερα και σπάνια χαρακτηριστικά σε σχέση με άλλους ναούς της ίδιας περιόδου στην Ελλάδα. Είναι ξυλόστεγο κτίσμα χωρίς θόλο, με διαστάσεις κάτοψης 43,58 μ. (μήκος) και 33 μ. (πλάτος). Εσωτερικά χωρίζεται με 4 σειρές μαρμάρινων κιονοστοιχειών σε 5 κλίτη (πεντάκλιτη), ενώ ένα 6^ο κλίτος διαμορφώνεται κάθετα στα προηγούμενα, όπου η Αγία Τράπεζα και το ιερό. Το μεσαίο κλίτος, πιο πλατύ από τα άλλα, υπερυψώνεται και κυριαρχεί σαν όγκος, ενώ τα πλάγια στεγάζονται κλιμακωτά με στέγες, δίνοντας τη δυνατότητα να δημιουργηθούν πολύσχημα παράθυρα στους πλάγιους τοίχους (μονόλοβα, δίλοβα και πολύλοβα).

    Στο μεγαλύτερο μέρος του μνημείου διατηρείται η παλιά τοιχοποιϊα διαμορφωμένη από ανισόδομη αργολιθοδομή και πλινθοδομή, που σχηματίζει περίτεχνα τόξα πάνω από τις θύρες και τα παράθυρα.
 
 

  Κάτοψη του ναού του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης. Αριστερά του νάρθηκα διακρίνεται η θέση του τάφου του Λουκά Σπαντούνη. Επάνω η κόγχη ττου ιερού και το παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου (13ος-14ος αιώνας).
 
 

    Όταν το 324 μ.Χ., ο Μέγας Κωνσταντίνος όρισε το χριστιανισμό σαν επίσημη θρησκεία του κράτους, οι χριστιανοί της Θεσσαλονίκης έσπευσαν αμέσως να τιμήσουν το συμπολίτη τους μεγαλομάρτυρα Άγιο Δημήτριο κτίζοντας ένα μικρό ναό ("οικίσκο") στο χώρο όπου (κατά την παράδοση) είχε μαρτυρήσει και ταφεί ο Άγιος, κοντά στο υπόγειο ερειπωμένου ρωμαϊκού λουτρού, δίπλα στο "στάδιο" της πόλης. Δεν πέρασε πολύς καιρός και ο χώρος αυτός του μικρού ναϊσκου του Αγίου Δημητρίου έγινε κέντρο λατρείας του Αγίου όχι μόνο για τη Θεσσαλονίκη, αλλά και για ολόκληρο το χριστιανικό κόσμο. Πιστοί από όλα τα μέρη του κράτους κατέφθαναν στη Θεσσσαλονίκη για να προσευχηθούν στον τάφο του Αγίου ή για να θεραπευθούν από βαριές ασθένεις με το μύρο που ανάβλυζε από τον τάφο του. Μεταξύ των προσκυνητών ήταν και ο έπαρχος του Ιλλυρικού Λεόντιος, από το Σύρμιο, που θεραπεύθηκε τελείως από την ασθένεια που έπασχε. Τότε ο Λεόντιος, από ευγνωμοσύνη προς τον Άγιο Δημήτριο, έκτισε γύρω στο 413 στην ίδια θέση του ναϊσκου που υπήρχε, νέο, επιβλητικό ναό προς τιμήν του Αγίου Δημητρίου, που κυριαρχούσε σαν κτίσμα σε ολόκληρη τη Θεσσαλονίκη, καθώς μάλιστα ήταν κτισμένος στην αρχή της ανηφόρας για την Άνω Πόλη. Είναι ο ναός που με διάφορες προσθήκες, επισκευές και διαρρυθμίσεις σώθηκε μέχρι τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, οπότε καταστράφηκε, για να αναστηλωθεί στη συνέχεια με μεγάλη πιστότητα.

    Η είσοδος στο ναό γινόταν στην αρχή από τη δυτική πλευρά, όπου υπήρχε μεγάλη ορθογώνια αυλή με περιστύλιο (αίθριο, ή "atrium"), στη μέση της οποίας ήταν τοποθετημένη η "φιάλη", μαρμάρινη στεγασμένη λεκάνη, όπου οι πιστοί έπλεναν τα χέρια τους προτού μπουν στο ναό.

    Στο βόρειο τμήμα του ναού αμέσως μετά το νάρθηκα, υπάρχουν υπάρχουν 3 αίθουσες που είχαν κτιστεί πιθανότατα πριν από το ναό και ίσως να αποτελούν τμήματα του παλιού ρωμαϊκού λουτρού, κοντά στο οποίο -κατά τις γραπτές παραδόσεις- τάφηκε ο Άγιος Δημήτριος. Στη μία από τις μικρές αυτές αίθουσες, ίσως μετά την άλωση από τους Τούρκους, μεταφέρθηκε το λείψανο του Αγίου Δημητρίου, για να διατηρηθεί έτσι στην παράδοση σαν ο τάφος του Αγίου.

    Σύμφωνα με την παράδοση και τις γραπτές μαρτυρίες, στην αριστερή πλευρά του μεσαίου κλίτους του ναού, περίπου στη μέση, τοποθετήθηκε αρχικά το λείψανο του Αγίου "υπό την γην", ενώ στο πάνω μέρος κατασκευάσθηκε ένα εξαγωνικό μικρό κτίσμα, το "Κιβώριο", από ασήμι και χρυσάφι. Από τον τάφο του Αγίου Δημητρίου και ειδικά από τη Λάρνακα -όπου είχε τοποθετηθεί το λείψανό του στο "Κιβώριο"-, "ανέβρυεν" το θαυματουργό "μύρο", για το οποίο υπάρχουν πολλές γραπτές μαρτυρίες. Προηγούμενα, στο χώρο της σημερινής "κρύπτης", που βρίσκεται κάτω από το τμήμα του ιερού, υπήρχε "αγίασμα" που επικοινωνούσε ισόπεδα με τη σημερινή οδό του Αγίου Νικολάου, ανατολικά του ναού.
 
 

Κιονόκρανο με γείσο, από ορθογώνιο πεσσό του ναού του Αγίου Δημητρίου.
 
 
 

    Το 904, όταν η Θεσσαλονίκη καταλήφθηκε από τους Σαρακηνούς Άραβες, ο ναός λεηλατήθηκε άγρια και το ιερό "Κιβώριο" του Αγίου αρπάχθηκε σε κομμάτια από τους εισβολείς. Άλλη διαρπαγή του νέου πια "Κιβώριου" του τάφου του Αγίου Δημητρίου έγινε με την ίδια βαναυσότητα από τους Νορμανδούς 281 χρόνια αργότερα, όταν καταλήφθηκε από αυτούς η πόλη (1185).

    Το 13ο αιώνα, επί αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου (1261-1282), επισκευάσθηκε ο ναός και ανακαινήσθηκε η ξύλινη στέγη του. Την εποχή επίσης των Παλαιολόγων κτίστηκε και το μικρό παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου στην ανατολική πλευρά του ναού, που τοιχογραφήθηκε το 1303 από τον "πρωτομάστορα", μεγάλο σταυλάρχη, Μιχαήλ. Σύμφωνα μάλιστα με μία άποψη, οι τοιχογραφίες του ναϊδρίου αυτού, είναι έργα του μεγάλου Θεσσαλονικέα αγιογράφου Μανουήλ Πανσέληνου, του πιο γνωστού Έλληνα ζωγράφου των μεσαιωνικών χρόνων και κύριου εκπροσώπου της λεγόμενης "Μακεδονικής Σχολής" των Παλαιολόγων.

    Στην άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους το 1430, ο ναός του Αγίου Δημητρίου λεηλατήθηκε για μία ακόμη φορά, σε σημείο μάλιστα ώστε οι τοίχοι του να μείνουν γυμνοί, σύμφωνα με γραπτή μαρτυρία του βυζαντινού ιστορικού Δούκα. Όμως για 60 περίπου χρόνια ο ναός έμεινε στα χέρια των χριστιανών. Τότε, το 1481, τοποθετήθηκε στο εσωτερικό του ναού, αμέσως μετά το νάρθηκα αριστερά, ο μαρμάρινος τάφος αναγεννησιακού τύπου του εύπορου Θεσσαλονικέα Λουκά Σπαντούνη, που φαίνεται πως διέθεσε αρκετά χρήματα για την επισκευή και συντήρηση του ναού.
 
 

Ο τάφος του Λουκά Σπαντούνη που βρίσκεται βόρεια του νάρθηκα. Ο μαρμάρινος αυτός τάφος τοποθετήθηκε στο ναό στα 1481, σαν έκφραση τιμής προς τον Θεσσαλονικέα Σπαντούνη και σε ανταπόδοση των προσφορών του για την επισκευή του ναού.
 

 Η Αγία Τράπεζα του ναού του Αγίου Δημητρίου. 

    Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, το 1907, σε μία επισκευή του μνημείου αποκαλύφθηκαν τα περίφημα ψηφιδωτά του που κοσμούσαν κατά τη βυζαντινή περίοδο το εσωτερικό του κτιρίου. Τα περισσότερα από τα ψηφιδωτά αυτά αναφέρονταν στον Άγιο Δημήτριο και διακρίνονταν για τη λιτή αλλά και γλαφυρή -σε τρόπο έκφρασης- τεχνική τους. Μερικά από τα ψηφιδωτά καταστράφηκαν στη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, από την οποία το μνημείο σχεδόν αφανίστηκε. Χάρη όμως στα στοιχεία που υπήρχαν, ο ναός του Αγίου Δημητρίου αναστηλώθηκε "εκ βάθρων", για να δοθεί και πάλι στους πιστούς το 1949, στις 26 Οκτωβρίου, την ημέρα της γιορτής του προστάτη της Θεσσαλονίκης, Αγίου Δημητρίου.

    Σε ειδική Λάρνακα φυλάγονται σήμερα στο ναό τα λείψανα του Αγίου Δημητρίου, που μεταφέρθηκαν πρόσφατα στην πόλη από το αββαείο της πολίχνης S. Lorenzo in Campo της Ιταλίας. Σύμφωνα με μαρτυρίες, τα λείψανα του Αγίου Δημητρίου μεταφέρθηκαν από τη Θεσσαλονίκη κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους, από χριστιανούς μοναχούς στι μικρή αυτή πόλη της Ιταλίας, για να ταφούν κάτω από το ιερό βήμα του ναού του S. Lorenzo.
 
 

Το κεντρικό κλίτος και η κόγχη του ιερού του ναού του Αγίου Δημητρίου κατά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917.
 

 
 
Βυζαντινές Χριστιανικές Εκκλησίες

Επιστροφή στη Home Page